Log in om toegang te krijgen tot je account
Tijdschrift Milieu
mei 2023, nr. 2
Marco Visscher schreef een fout boek over kernenergie
Kerncentrale Borssele van EPZ
Prof. dr. Wim C. Turkenburg is verbonden aan het Copernicus Instituut voor Duurzame Ontwikkeling, Universiteit Utrecht en aan WTEEC, Amsterdam.
Wetenschapsjournalist Marco Visscher, die zich een ecomodernist noemt, schreef recent een boek met als titel ‘Waarom we niet bang hoeven te zijn voor kernenergie – de emoties & de feiten’. Daarin is zijn stelling dat als je je op de feiten baseert in plaats van op emoties, je alleen maar vóór kerncentrales voor energieopwekking kunt zijn. Nadelen zijn er volgens hem in werkelijkheid niet of nauwelijks.
Helaas gaat Visscher in zijn boek heel selectief om met inzichten van wetenschappers en resultaten van wetenschappelijk onderzoek. Ook geeft hij veel zaken, visies en uitspraken van betrokken personen en instanties onjuist, tendentieus of eenzijdig weer, veelal ook met weglating van de context. Niet-ingewijden worden daardoor op het verkeerde been gezet. Laat ik een paar van de vele fouten en misvattingen fileren.
Kan een lage stralingsbelasting tot sterfte leiden?
Visschers mening – door hem gepresenteerd als feit – is dat blootstelling van een bevolking aan een stralingsbelasting van minder dan 100 millisievert (vergelijkbaar met de belasting van 8 CT-scans) zo goed als zeker geen enkel dodelijk slachtoffer oplevert. Ter onderbouwing hiervan winkelt Visscher zeer selectief in de wetenschappelijke literatuur.
Voor het te voeren beleid is de meerderheid van de wetenschappers namelijk van mening dat we moeten uitgaan van de zogenaamde LNT-hypothese: tussen stralingsbelasting en het krijgen van kanker (waaraan sommigen op termijn zullen overlijden) bestaat een lineair verband en er is geen drempelwaarde (een ‘veilige’ stralingsbelasting waar beneden er geen gevolgen zijn). De Amerikaanse commissie BEIR (Biological Effects of Ionizing Radiation) concludeerde in 2006 dat het huidige wetenschappelijke bewijs die LNG-hypothese ondersteunt.1 In 2007 kwam de Gezondheidsraad tot ongeveer dezelfde conclusie, en hij is ook te vinden in een advies dat de Raad in 2017 uitbracht.2 In tegenstelling tot wat Visscher suggereert, zit de ICRP (International Commission on Radiological Protection) al jaren ook op deze lijn. In 2018, net als in 2007, stelde zij dat het LNT-model een verstandige basis blijft voor bescherming tegen straling.3 Deze stellingname is in lijn met de visie van de World Health Organization uit 2013: ‘Although some dissenting views on the LNT have been expressed, it is thought to be a prudent basis for risk assessment’.4 Het is opmerkelijk dat Visscher in zijn stellingname aan dit alles voorbijgaat.
Leidt de kernramp in Fukushima tot geen enkele stralingsdode?
Volgens Visscher is het ook ‘de wetenschappelijke consensus’ dat de kernramp in Fukushima tot geen enkel dodelijk slachtoffer door straling zal leiden. Toch zou kennisname van de getallen over de stralingsbelasting van het personeel bij de kerncentrale tot een andere stellingname moeten leiden.
In de periode 11 maart 2011 tot 1 januari 2014 zijn volgens TEPCO (eigenaar van de kerncentrale) 1.751 werknemers blootgesteld aan een stralingsbelasting van 50 millisievert of meer, waarvan 173 aan 100 millisievert of meer. Als Visscher gelijk heeft dat er een drempeldosis bestaat en dat die 100 millisievert is, dan laten algemeen aanvaarde rekenregels op het gebied van straling zien dat van die 173 werknemers er 1 of 2 op termijn aan kanker zullen overlijden. Als we aannemen dat er inderdaad een drempeldosis bestaat en de drempel niet bij 100 maar bij 50 millisievert ligt – er zijn aanwijzingen dat de LNT-hypothese ook in het gebied van 50 tot 100 millisievert geldt 5 – dan zou de berekening uitkomen op 6 tot 12 sterfgevallen. Maar als er géén drempeldosis bestaat, dan suggereert het eerdergenoemde LNT-model dat van de 32.000 werknemers die in de genoemde periode bij de centrale Fukushima Daiichi werden ingeschakeld, er vanwege de ontvangen dosis straling zo’n 20 en mogelijk 40 aan kanker zullen overlijden.
‘Geen gevolgen’ of ‘geen waarneembare gevolgen’?
Visscher lijkt nauwelijks te beseffen dat er groot verschil bestaat tussen zijn uitspraak ‘blootstelling heeft geen gevolgen’ – waarbij hij zich beroept op UNSCEAR (United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation) – en de uitspraak ‘blootstelling heeft geen waarneembare gevolgen’ dan wel ‘blootstelling aan de straling heeft geen waarneembare toename van het aantal mensen dat aan kanker overlijdt tot gevolg’ – de uitspraak die UNSCEAR werkelijk doet. Omdat ruwweg een kwart van de mensheid aan kanker overlijdt, is een paar honderd of duizend sterfgevallen erbij door kanker als gevolg van het kernongeval – optredend over 20 of 30 jaar en uitgesmeerd over meerdere jaren – niet waarneembaar. Die aantallen verdwijnen ‘in de ruis’. Maar betekent dit dat deze slachtoffers er niet zijn? Nee. UNSCEAR stelt in zijn 2020-rapport over Fukushima – een rapport waarnaar Visscher verwijst – heel helder dat ‘geen waarneembare toename’ niet hetzelfde is als ‘het afwezig zijn van risico’ of ‘het in de toekomst niet toch kunnen detecteren van bepaalde ziekten of typen van kanker als gevolg van de blootstelling aan straling’.
Onder de afbeelding gaat het artikel verder
Illustratie: Marion Crezée, uit weekblad De Nieuwe Linie (1974)
Was evacuatie uit het kernrampgebied in Fukushima helemaal niet nodig?
Visscher gaat in zijn boek nog een stap verder. Hij suggereert dat het beter was geweest wanneer na de kernramp alle circa 120.000 mensen die uit de prefectuur Fukushima zijn geëvacueerd gewoon thuis waren gebleven. In ieder geval had de evacuatie niet langer dan 1 week mogen duren, wat volgens hem in 2019 ook de ICRP gezegd zou hebben. Maar in de ICRP-publicatie waarnaar Visscher verwijst heb ik die uitspraak niet kunnen vinden. Dat zou ook vreemd zijn, zoals een simpele rekensom leert. Daarvoor is van belang te weten dat verblijf in het rampgebied in het eerste jaar, per persoon, een stralingsbelasting zou hebben opgeleverd van zo’n 20 millisievert oplopend tot 500-700 millisievert, afhankelijk van de locatie.6 Ook is van belang te weten dat een stralingsbelasting van 20 millisievert in het eerste jaar leidt tot een cumulatieve stralingsbelasting van ruwweg zo’n 100 millisievert wanneer je permanent in het rampgebied verblijft; door verval van de radioactiviteit wordt de stralingsbelasting immers van jaar tot jaar kleiner.
Als die 120.000 mensen inderdaad waren thuisgebleven, zouden er volgens gangbare rekenregels op termijn enkele duizenden aan kanker door de straling overlijden. In een eerste orde schatting kom ik uit op mogelijk zo’n 2.000 tot 6.000.7 Daarnaast zou ook de bijkomende stress – velen zouden bevreesd zijn dat hun dat kanker-lot zou treffen – tot slachtoffers kunnen leiden. Maar Visscher ziet dit anders: ‘Bij een meltdown [kan er] een beetje straling ontsnappen, waarna voor enkele omwonenden ooit, op latere leeftijd, de kans op kanker lichtjes toeneemt – althans in theorie’.
Tegelijk moet worden opgemerkt dat er dan minder of geen doden zouden zijn door de stress en narigheid die evacuatie veroorzaakt – volgens Visscher 2.313, volgens de prefectuur Fukushima 2.326. Maar de onzekerheid in dit getal is groot (zowel naar boven als naar beneden). Daarbij gaat het overigens ook om evacuees die weg moesten vanwege primair de aardbeving en tsunami.8 Maar dat bij een kernramp het vraagstuk van disaster-related deaths door de evacuatie beter moet worden meegenomen in het te voeren beleid is zeker waar.
Was in Japan de norm voor terugkeer in het kernrampgebied 1 millisievert?
Opmerkelijk is dat Visscher de in Japan gehanteerde norm voor evacuatie niet lijkt te kennen. Hij stelt dat ‘de Japanse regering bepaalde dat bewoners pas mochten terugkeren als na een schoonmaakactie de jaarlijkse stralingsdosis niet hoger was dan 1 millisievert boven het oude niveau’. De werkelijkheid is dat bewoners zijn en worden gestimuleerd terug te keren wanneer het stralingsniveau tot beneden 20 millisievert per jaar is gezakt, wat overigens velen in Japan (waaronder ook stralingsdeskundigen) een te hoge waarde vinden.
Visscher’s visie op mij
Visscher opent in zijn boek ook een aanval op mij. Zo zou ik geen ‘specifieke kennis over reactoren’ hebben omdat ik ben afgestudeerd in de atoomfysica met als bijvak (onder meer) reactorfysica. Visscher weet kennelijk niet dat je als actief wetenschapper een leven lang leert om nieuwe kennis en vakgebieden tot je te nemen. Zo studeerde Jan Tinbergen in 1926 af als natuurkundige maar ontving hij 43 jaar later de Nobelprijs voor economie.
Ook promoveert Visscher mij tot ‘grondlegger’ en zelfs ‘oprichter’ van de anti-kernenergiebeweging. Dit omdat ik in 1972 als een van de eersten wees op de problemen rondom toepassing van kernenergie en daarom, samen met anderen, opriep tot bezinning en het kijken naar alternatieven. Toch heb ik ook gezegd dat we onderzoek moesten blijven doen naar een kernenergietechnologie die veiliger is en minder radioactief afval zou produceren. Verder zou ik volgens Visscher in 2011 in het NOS Journaal hebben gesteld of gesuggereerd dat ‘het personeel in Fukushima een gewisse dood tegemoet ging’ door tijdens de ramp bij de kerncentrale te blijven. Daarmee legt Visscher mij woorden in de mond die niet zijn gezegd of zo waren bedoeld.
Enkele slotopmerkingen
Het boek van Visscher bevat vele fouten, verdraaiingen of onjuistheden waarvan er een aantal hier zijn weergegeven. Opmerkelijk is dat de meelezers die Visscher bij het schrijven van zijn verhaal had ingeschakeld – waaronder ook een stralingsdeskundige van het RIVM – hem niet van deze blamage hebben (kunnen) weerhouden en media zoals de Volkskrant zijn verhaal kritiekloos hebben gepubliceerd.9
In zijn boek betoogt Visscher dat hij van een tegenstander van het gebruik van kernenergie is veranderd in een voorstander. Het is jammer dat hij hierbij te ver is doorgeslagen naar: bij een groot kernongeluk is er niet echt iets loos, gaat u maar rustig slapen. Ik ben het met Visscher eens dat we niet onnodig bang moeten zijn voor kernenergie, straling en radioactiviteit. Ook vind ik dat we ons beter moeten voorbereiden op wat wel en niet te doen in het geval van een kernramp. Maar laten we dit alsjeblieft baseren op een juiste weergave van de feiten en ook op een juist gebruik van wetenschappelijk kennis, inclusief alle onzekerheden die daarbij spelen. En laten we het diskwalificeren van personen en organisaties die goed onderbouwd een andere visie hebben vermijden.
Tijdschrift Milieu is een uitgave van de VVM en verschijnt zes keer per jaar in een oplage van 1.750 exemplaren.
VVM-Lidmaatschap 2024