Broedplaats voor startups (copy)

Hoe landschappen worden gebruikt in de kunstgeschiedenis van de Europese schilderkunst heeft te maken met verschillende wereldbeelden ten opzichte van de natuur en is niet altijd natuurgetrouw. Opvallend genoeg bleek dit wel bij sommige voorbeelden die juist geïdealiseerd leken. Want waren de landschappen van de getijdenboeken van de Nijmeegse Gebroeders van Limburg geïdealiseerd? Of waren de kavels op de verpachte landerijen in Nijmegen en omstreken in het land van Maas en Waal écht zo romantisch klein en omheind met hagen?¹

Het laatste is heel aannemelijk, want volgens de geoloog Jan Piket² bereikten natuur en cultuur een maximaal evenwicht in de middeleeuwen. Piket onderzocht aan de hand van 19eeeuwse cartografie van Tranchotkaarten de historisch-geografische gegevens van het landschap dat de gebroeders Limburg in hun jeugdjaren in regio Nijmegen moeten hebben ervaren en uiteindelijk gedrieën hebben vastgelegd in miniaturen tussen 1400 en 1416. Zo getuigen tenminste hun beroemde getijdenboeken van het evenwicht tussen natuur, cultuur, hoofse en christelijke cultuur in het middeleeuwse Europa. Deze miniaturen lijken een ideaalbeeld, maar ze zijn realistisch. Dat blijkt uit de systematische verkenning van geograaf Tranchot in de Napoleontische tijd – vlak voordat de industriële landbouw, van kavelvergroting en monocultuur van snijmais in plaats van rogge en tarwe, zijn intrede deed. Deze militaire Tranchotkaarten³ tonen ‘oppervlaktewater, hellingweergave, bodemgebruik, nederzettingen, wegen en toponiemen’. Ze bieden een betrouwbare weergave van de gelaagdheid in het landschap rond 1800 van zowel eeuwenoude bospaden uit de tijd van de nomadische jager-verzamelaars als de vaste nederzettingen van de vroegste landbouw en de ontwikkeling van landbouw rondom opkomende steden in de vroege middeleeuwen van de Nederlanden – voordat de ontginningen begonnen voor de opkomende industrie. De grenzen tussen landschapseenheden werden geaccentueerd door heggen en hagen. Deze landschappelijke verscheidenheid, die tot in de 19e eeuw behouden bleef, werd op de Tranchotkaart nauwkeurig vastgelegd en dus ook al eeuwen eerder in de middeleeuwse miniaturen van de gebroeders Van Limburg.

Op het veelluik ‘Lam Gods’ (1432) van de gebroeders Eyck⁴ van een Paradijstuin staan meer dan 75 gedetermineerde bloemen, kruidenplanten en bomen met ieder hun eigen christelijke symboliek. Dit altaarstuk geeft een schat aan informatie over welke flora aanwezig en bekend was in de 15e eeuw. Goed, tegelijk bloeiende voorjaarsbloeiers en hoogzomerplanten is ecologisch niet accuraat, maar de weergave van de individuele planten wel.

Zo zien we dat de schilderkunst herinneringen levend kan houden aan oude Nederlandse rivierlandschappen, wolkenformaties, zomereiken, hagen- en plantensoorten. Ook laat zij zien welke vogels eeuwenlang gemeengoed waren in ons drassige kikkerlandje.